پاییز و زمستان
برگشت به فهرست مقالات |
برگشت به فهرست نسخه ها
علیرضا بیژنی نژاد* 
1، اصغر فلاح2، حمید جلیلوند3، حامد اسدی3
1، اصغر فلاح2، حمید جلیلوند3، حامد اسدی3
1- گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران & گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران
2- گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران و گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران
3- گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران و گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران
2- گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران و گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران
3- گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران و گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری،ساری، ایران
چکیده: (64 مشاهده)
چکیده مبسوط
مقدمه و هدف: تنوع زیستی گیاهی هر اکوسیستم بهطور مستقیم تحت ویژگیهای رویشی و تنوع گونههای گیاهی آن قرار دارد که همواره متضمن پایداری این اکوسیستم در مقابل عوامل متغیر محیطی و زیستی است. شاخص‌های تنوع زیستی بهمنظور مقایسه تنوع زیستی تودههای مختلف و برآورد تغییرات تنوع زیستی در طول زمان در سطح توده اندازهگیری میشوند. جنگل‌های هیرکانی شمال ایران میراثی به جا مانده از دوران سوم زمینشناسی است که امروزه بخش بزرگی از آن در مناطق جلگه‌ای در اثر فعالیت‌های مخرب انسانی نابود شده است. این جنگلها در جنوب دریای خزر دارای اهمیت ویژهای از نظر حفاظتی و مدیریتی است. شمشاد هیرکانی (Buxus hyrcana Pojark.) که متعلق به خانواده Buxaceae تنها گونه از جنس شمشاد در جنگل‌های هیرکانی ایران است. از جنبههای مختلفی از جمله اقتصادی، توریسم، حفظ تنوع زیستی و غیره ارزشهای منحصر بهفردی دارد، این گونه با ارزش از دیرباز مورد تهدید عوامل انسانی و طبیعی بوده و از سطح آنها در کشور کاسته شده است. پژوهش حاضر به مطالعه فلورستیک- فیزیونومیک رویشگاههای شمشاد در مناطق چشمه بلبل،سنگده، سیسنگان و شفارود پرداخته است.
مواد و روشها: در این پژوهش رویشگاههای مهم شمشاد هیرکانی از منطقه حفاظتشده چشمه بلبل بندر گز استان گلستان بهعنوان شرقیترین ناحیه پراکنش اینگونه در جنگل‌های هیرکانی تا جنگل‌های شفارود در استان گیلان نمونهبرداری شدند. به طور کلی در چهار منطقه مورد شناسایی 125 قطعه نمونه 400 مترمربعی (20 ×20 متر) پیاده شد. بندر گز (چشمه بلبل) 35 قطعه نمونه، فریم (سنگده) 30 قطعه نمونه، سیسنگان 40 قطعهنمونه و شفارود 20 قطعهنمونه). در هر قطعهنمونه برای اندازهگیری پوشش علفی کف جنگل، تعداد پنج ریز قطعه چهار مترمربعی (۲ × 2 متر) در مرکز و چهار گوشه هر قطعهنمونه پیاده و نسبت به برداشت پوشش علفی آنها اقدام شد. شاخص‌های تنوع زیستی برای هریک از قطعات نمونه، شامل تنوع شانون، سیمپسون و فیشر، غنای مارگالف و منهینیک و یکنواختی پیلو، سیمپسون و شانون اندازه گیری شد. شناسایی گیاهان با دقت بسیار و با استفاده از فلور فارسی ایران، فلور ایرانیکا، فلور ترکیه و فلور اروپا انجام شد. شکل زیستی هرگونه گیاهی بر اساس روش رانکایر مشخص و ثبت شد. محدوده پراکنش جغرافیایی هرگونه با توجه به فلورهای ذکر شده، تعیین شد. سپس با استفاده از دادههای فلوریستیکی در تقسیمبندی نواحی رویشی سطح کره زمین، تعلق هریک از گونهها به فیتوکوریونهای موجود مشخص و نمودار پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه رسم شد. بهمنظور مقایسه تنوع گونهای بین رویشگاهها از آنالیز واریانس یکطرفه استفاده و بهمنظور مقایسه میانگینها از آزمون Tukey-HSD در محیط نرمافزار SPSS و رسم نمودارها با استفاده از نرمافزار Excel-2013 انجام شد.
یافتهها: بهطور کلی تعداد 186 گونه گیاهی متعلق به 68 تیره گیاهی شناسایی شد. نتایج نشان داد همیکریپتوفیتها با 34/94 درصد (65گونه)، فانروفیتها با 21/5 درصد (40 گونه)، ژئوفیتها با 19/90 درصد (37گونه)، تروفیتها با 19/35 درصد (36گونه) و کریپتوفیتها با 2/69 درصد (5 گونه) شکل‌های زیستی چیره ترکیب رستنی رویشگاههای شمشاد هیرکانی را بهخود اختصاص دادند. کامهفیتها نیز با درصد (3 گونه) کمیاب‌ترین شکل زیستی منطقه بودند. نتایج بررسی پراکنش جغرافیایی گونههای گیاهی منطقه نشان داد کل فلور عمدتاً از عناصر اروپا - سبیری (55گونه) و چند ناحیهای (38 گونه) بوده که بیش از 50 درصد گونهها (تعداد 93 گونه) را بهخود اختصاص دادهاند. پس از آن گونههای نواحی رویشی اروپا- سیبری/ ایران تورانی/ مدیترانه‌ای (25 گونه، 13/44 درصد)، اروپا- سیبری/ ایران تورانی (25 گونه، 13/44 درصد)، ایران تورانی (16 گونه، 8/60 درصد)، اروپا- سیبری/ مدیترانه‌ای (13 گونه، 6/70 درصد)، جهان وطن (8 گونه، 4/3 درصد) قرار داشتند. نواحی رویشی مدیترانه/ ایران تورانی (5 گونه، 2/70 درصد) دارای کمترین میزان حضور در سطح منطقه بودند با توجه به اینکه جنگل‌های شمال از نظر جغرافیایی به ایالت اکسین- هیرکانی از زیرحوزه پونتیک از ناحیه رویشی بزرگ اروپا -سیبری تعلق دارند، حضور گونههای متعلق به این طیف جغرافیایی در فلور این مناطق دور از انتظار نیست. همچنین حضور گونههای دیگر نواحی جغرافیایی نتیجهای از الگوهای طبیعی حضور اتفاقی عناصر گیاهی از سایر مناطق رویشی جهان است.
نتیجهگیری: نتایج این پژوهش نشان داد که رویشگاههای شمشاد فریم و شفارود دارای مقایر بالاتری از شاخص‌های تنوع، یکنواختی و غنای گونهای میباشند. این دو رویشگاه میانگین ارتفاع از سطح دریا بالاتری نسبت به رویشگاههای چشمه بلبل و سیسنگان میباشند. مرور منابع نشان میدهد که عوامل فیزیوگرافی نیز نقش مهمی در شاخص‌های غنا و تنوع گونهای ایفا میکنند. تغییرات ارتفاع از سطح دریا اغلب منجر به تغییرات در شرایط محیطی مانند دما، بارش و ویژگیهای خاک میشود. این تنوع در شرایط رویشگاه باعث افزایش ناهمگونی آن شده و به طیف وسیعتری از گونهها امکان همزیستی میدهد. در نتیجه، ناهمگونی بیشتر رویشگاه منجر به تنوع گونهای بالاتر میشود که در شاخص تنوع زیستی هم منعکس میشود.
مقدمه و هدف: تنوع زیستی گیاهی هر اکوسیستم بهطور مستقیم تحت ویژگیهای رویشی و تنوع گونههای گیاهی آن قرار دارد که همواره متضمن پایداری این اکوسیستم در مقابل عوامل متغیر محیطی و زیستی است. شاخص‌های تنوع زیستی بهمنظور مقایسه تنوع زیستی تودههای مختلف و برآورد تغییرات تنوع زیستی در طول زمان در سطح توده اندازهگیری میشوند. جنگل‌های هیرکانی شمال ایران میراثی به جا مانده از دوران سوم زمینشناسی است که امروزه بخش بزرگی از آن در مناطق جلگه‌ای در اثر فعالیت‌های مخرب انسانی نابود شده است. این جنگلها در جنوب دریای خزر دارای اهمیت ویژهای از نظر حفاظتی و مدیریتی است. شمشاد هیرکانی (Buxus hyrcana Pojark.) که متعلق به خانواده Buxaceae تنها گونه از جنس شمشاد در جنگل‌های هیرکانی ایران است. از جنبههای مختلفی از جمله اقتصادی، توریسم، حفظ تنوع زیستی و غیره ارزشهای منحصر بهفردی دارد، این گونه با ارزش از دیرباز مورد تهدید عوامل انسانی و طبیعی بوده و از سطح آنها در کشور کاسته شده است. پژوهش حاضر به مطالعه فلورستیک- فیزیونومیک رویشگاههای شمشاد در مناطق چشمه بلبل،سنگده، سیسنگان و شفارود پرداخته است.
مواد و روشها: در این پژوهش رویشگاههای مهم شمشاد هیرکانی از منطقه حفاظتشده چشمه بلبل بندر گز استان گلستان بهعنوان شرقیترین ناحیه پراکنش اینگونه در جنگل‌های هیرکانی تا جنگل‌های شفارود در استان گیلان نمونهبرداری شدند. به طور کلی در چهار منطقه مورد شناسایی 125 قطعه نمونه 400 مترمربعی (20 ×20 متر) پیاده شد. بندر گز (چشمه بلبل) 35 قطعه نمونه، فریم (سنگده) 30 قطعه نمونه، سیسنگان 40 قطعهنمونه و شفارود 20 قطعهنمونه). در هر قطعهنمونه برای اندازهگیری پوشش علفی کف جنگل، تعداد پنج ریز قطعه چهار مترمربعی (۲ × 2 متر) در مرکز و چهار گوشه هر قطعهنمونه پیاده و نسبت به برداشت پوشش علفی آنها اقدام شد. شاخص‌های تنوع زیستی برای هریک از قطعات نمونه، شامل تنوع شانون، سیمپسون و فیشر، غنای مارگالف و منهینیک و یکنواختی پیلو، سیمپسون و شانون اندازه گیری شد. شناسایی گیاهان با دقت بسیار و با استفاده از فلور فارسی ایران، فلور ایرانیکا، فلور ترکیه و فلور اروپا انجام شد. شکل زیستی هرگونه گیاهی بر اساس روش رانکایر مشخص و ثبت شد. محدوده پراکنش جغرافیایی هرگونه با توجه به فلورهای ذکر شده، تعیین شد. سپس با استفاده از دادههای فلوریستیکی در تقسیمبندی نواحی رویشی سطح کره زمین، تعلق هریک از گونهها به فیتوکوریونهای موجود مشخص و نمودار پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه رسم شد. بهمنظور مقایسه تنوع گونهای بین رویشگاهها از آنالیز واریانس یکطرفه استفاده و بهمنظور مقایسه میانگینها از آزمون Tukey-HSD در محیط نرمافزار SPSS و رسم نمودارها با استفاده از نرمافزار Excel-2013 انجام شد.
یافتهها: بهطور کلی تعداد 186 گونه گیاهی متعلق به 68 تیره گیاهی شناسایی شد. نتایج نشان داد همیکریپتوفیتها با 34/94 درصد (65گونه)، فانروفیتها با 21/5 درصد (40 گونه)، ژئوفیتها با 19/90 درصد (37گونه)، تروفیتها با 19/35 درصد (36گونه) و کریپتوفیتها با 2/69 درصد (5 گونه) شکل‌های زیستی چیره ترکیب رستنی رویشگاههای شمشاد هیرکانی را بهخود اختصاص دادند. کامهفیتها نیز با درصد (3 گونه) کمیاب‌ترین شکل زیستی منطقه بودند. نتایج بررسی پراکنش جغرافیایی گونههای گیاهی منطقه نشان داد کل فلور عمدتاً از عناصر اروپا - سبیری (55گونه) و چند ناحیهای (38 گونه) بوده که بیش از 50 درصد گونهها (تعداد 93 گونه) را بهخود اختصاص دادهاند. پس از آن گونههای نواحی رویشی اروپا- سیبری/ ایران تورانی/ مدیترانه‌ای (25 گونه، 13/44 درصد)، اروپا- سیبری/ ایران تورانی (25 گونه، 13/44 درصد)، ایران تورانی (16 گونه، 8/60 درصد)، اروپا- سیبری/ مدیترانه‌ای (13 گونه، 6/70 درصد)، جهان وطن (8 گونه، 4/3 درصد) قرار داشتند. نواحی رویشی مدیترانه/ ایران تورانی (5 گونه، 2/70 درصد) دارای کمترین میزان حضور در سطح منطقه بودند با توجه به اینکه جنگل‌های شمال از نظر جغرافیایی به ایالت اکسین- هیرکانی از زیرحوزه پونتیک از ناحیه رویشی بزرگ اروپا -سیبری تعلق دارند، حضور گونههای متعلق به این طیف جغرافیایی در فلور این مناطق دور از انتظار نیست. همچنین حضور گونههای دیگر نواحی جغرافیایی نتیجهای از الگوهای طبیعی حضور اتفاقی عناصر گیاهی از سایر مناطق رویشی جهان است.
نتیجهگیری: نتایج این پژوهش نشان داد که رویشگاههای شمشاد فریم و شفارود دارای مقایر بالاتری از شاخص‌های تنوع، یکنواختی و غنای گونهای میباشند. این دو رویشگاه میانگین ارتفاع از سطح دریا بالاتری نسبت به رویشگاههای چشمه بلبل و سیسنگان میباشند. مرور منابع نشان میدهد که عوامل فیزیوگرافی نیز نقش مهمی در شاخص‌های غنا و تنوع گونهای ایفا میکنند. تغییرات ارتفاع از سطح دریا اغلب منجر به تغییرات در شرایط محیطی مانند دما، بارش و ویژگیهای خاک میشود. این تنوع در شرایط رویشگاه باعث افزایش ناهمگونی آن شده و به طیف وسیعتری از گونهها امکان همزیستی میدهد. در نتیجه، ناهمگونی بیشتر رویشگاه منجر به تنوع گونهای بالاتر میشود که در شاخص تنوع زیستی هم منعکس میشود.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
